| |
Ο
δικός μου Καραγκιόζης
Σταπρί
Σταπρόνια, ποιος μαγειρεύει μακαρόνια;
Ακουγόταν η φωνή του Καραγκιόζη από ένα μικρό, μαύρο
δίσκο, βινιλίου που έπαιζε στο πικ-απ. Δεκαετία
του '60-70. Σε γλώσσα σεληνανθρώπων από το έργο
του Σπαθάρη «Καραγκιόζης ο Αστροναύτης».
Είχε δεν είχε μπει η τηλεόραση στα ελληνικά σπίτια,
οι Αμερικανοί έκαναν την πρώτη προσελήνωση που είχαμε
παρακολουθήσει οικογενειακά στο σπίτι ενός συγγενή
που είχε τηλεόραση.
Αν και για πολλούς αμφισβητήθηκε η εγκυρότητα εκείνης
της ταινίας, ο δικός μας Καραγκιόζης έφτασε με τον
δικό του τρόπο στο φεγγάρι. Ετσι, ο Καραγκιόζης
μας από αρχαιο-έλλην, νεο-έλλην έγινε μοντερνο-έλλην.
Πάσης εποχής και σε κάθε περίσταση υπάρχει και είναι
το σύμβολο του χαρακτήρα και της ψυχής μας.
(Σημείωση: Οσοι αμφισβητούν την ελληνικότητά του
ας ανατρέξουν στους διαλόγους του Αριστοφάνη, όπου
εκεί ονομάζεται Γναθονίδης, και στον Βυζαντινό Πτωχοπρόδρομο.
Εκτός από τον τύπο των θεατρικών διαλόγων ας παρατηρήσουν
τη σχέση του ήρωα με τη γυναίκα και τα παιδιά του.
Την περιγραφή της καλύβας του, τον τρόπο που ο άνεργος
επιβιώνει...)
Από τα χρόνια του πικ-απ και τις παραστάσεις στην
Πηγάδα του Πειραιά, που απολάμβανα, βρέθηκα να σπουδάζω
ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας - ο
ιμπρεσιονισμός, ο εξπρεσιονισμός οι φωβ και οι ναμπί
είχαν μπει με τον δικό τους τρόπο στην αποτύπωση
των χρωστήρων μου, αδυνατούσα όμως να δεχθώ και
να κατανοήσω τον κυβισμό...
Μέχρι που κάποιος μου έκανε δύο βιβλία δώρο, «Τις
φιγούρες» και «Τα σκηνικά του Καραγκιόζη». Αυτή
ήταν η αποκάλυψη και το ξεδίπλωμα του δικού μου
κυβισμού. Ο κυβισμός ήταν τόσο ελληνικός όσο τα
μαθηματικά. Οι πραγματικές δημιουργίες του κυβισμού
έλαβαν την ώθησή τους από την τότε επιστημονική
επανάσταση του Αϊνστάιν με την τέταρτη διάσταση,
κατόπιν την ύλη των κβάντα και τα μήκη κύματος χαλιναγώγησε
και χρησιμοποίησε ο Τέσλα, ωστόσο ο δικός μου Καραγκιόζης
αβίαστα και φυσικά τα έλεγε όλα εκεί. Οταν υπάρχει
η λύση είναι τόσο αφοπλιστική, απλή γιατί είναι
αληθινή. Ο δικός μου κυβισμός από το Διάστημα του
κόσμου και της ψυχής στη δική μου ελληνική γη γραφόταν
με καθαρές φόρμες, άλλοτε μικρές (μικρόκοσμος),
άλλοτε μεγάλες (μεγαλόκοσμος). Δεν έχετε παρά να
παρατηρήσετε ένα μεσημέρι το όποιο τοπίο βρίσκεται
στη χώρα αυτή. Π.χ., δείτε ένα φρύγανο, τις εσωτερικές
φωτοσκιάσεις, μια φραγκοσυκιά, ένα κυκλαδίτικο σπίτι,
μια ξερολιθιά.
Ο υπερρεαλισμός έχει και αυτός τον λόγο του, έτσι
όπως στήνονταν τα σκηνικά στη σκηνή (Θεάτρου Σκιών
ή όποιου άλλου θεάτρου) για να σημανθεί ο χώρος
και το υφάδι που θα ειπωθούν αυτά που θα έχουν τον
δικό τους «λόγο».
Η ελευθερία είναι άμπστρακτ, αυτό βγαίνει από το
άμπστρακτ αποτύπωμα μιας ηλικιωμένης ψυχής, όπως
μιας παλιάς πόρτας που έχει ξεφλουδίσει το χρώμα
της και εμφανίζονται από μέσα οι προηγούμενες στρώσεις
της μπογιάς της.
Μετά ήρθε στη ζωή μου η μετοίκηση στο εξωτερικό
- Λονδίνο, Βερολίνο. Πράγματι, τότε ο Ελληνας πιο
συνειδητά και πιο επίπονα ασχολείται με την ιστορία
του και την καταγωγή του. Ετσι, ύστερα από τις σοβαρότερες
μελέτες μου ήταν ο Καραγκιόζης και η ιστορία του.
Από τότε μου καλλιεργήθηκε η ιδέα να ασχοληθώ θεματικά
με τον «τύπο» αυτό. Πέρασαν χρόνια χωρίς να έχει
φύγει αυτό από το μυαλό μου. Δεν χρειαζόμουν απλά
τη φιγούρα, αλλά το είναι του γιατί ο Καραγκιόζης
δεν περι-γράφεται... είναι!
Γι' αυτό τον είδα μεταλλαγμένο στο ΕΙΝΑΙ εδώ και
τώρα, γύρω μου, ΝΕΟΕΛΛΗΝΑ - στην τέχνη, στην καθημερινότητα,
στην αντίληψή του, στην προσέγγισή του μέσα από
την ιστορία του και τις καθημερινές του αντιστάσεις.
Ξεκίνησα το 2000 αυτό το ταξίδι της εικαστικής κατάθεσης,
κάθε έργο της συλλογής ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ ΕΝΑ, γιατί ο Καραγκιόζης
έχει πολλές πλευρές και λέει πολλά, αλλά είναι πάντα
μοναδικός. Επίσης, γιατί σιχαίνομαι την εύκολη τέχνη,
τις μιμισοαντιγραφές, που βολεύει έμπειρους και
ξεκούραστους καλλιτέχνες με στυλάκι, γιατί... ψάχνω
με το φανάρι δύσκολους συλλέκτες...
Σήμερα, εκθέτω αυτό το τόσο όσο αληθινά μπορώ να
δω και να σας καταθέσω, με αγάπη και συμπάθεια.
Μαρίνα
Πετρή
Μαρίνα
Πετρή: Καραγκιόζης ο νεοέλληνας
Η Μαρίνα Πετρή σκιαγραφεί την προσωπικότητα του
νεοέλληνα με χιούμορ αλλά και με κριτικό βλέμμα
μέσα από την οικεία σε όλους φιγούρα του Καραγκιόζη,
του κατεργάρη και καταφερτζή πρωταγωνιστή του θεάτρου
σκιών. Μετατρέπεται η ίδια σε πολυπράγμων καραγκιοζοπαίκτη
και κινεί τα νήματα του εικαστικού παιχνιδιού. Δημιουργεί
εικόνες, συχνά μέσα από τη συναρμογή διαφορετικών
υλικών, και αφηγείται καθημερινές ιστορίες. Εμπλουτίζει
το παραδοσιακό ρεπερτόριο του Καραγκιόζη με νέες
δράσεις και εκσυγχρονίζει τον πανούργο ήρωά της.
Πάνε οι μέρες της σκλαβιάς, της φτώχιας και της
κακομοιριάς! Ο Καραγκιόζης ο νεοέλληνας είναι ελεύθερος
και χορτασμένος. Μέλος της Ενωμένης Ευρώπης και
επίσημος πολίτης της Γηραιάς Ηπείρου. Γραμματιζούμενος,
«τα ξέρει όλα» σαν τον συμπρωταγωνιστή του τον Μορφονιό
απ' τον οποίο κλέβει στα έργα της Πετρή και άλλα
στοιχεία, ζηλεύοντας προφανώς την καλλιεργημένη
προσωπικότητά του. Για παράδειγμα, δείχνει την ίδια
έπαρση του διανοούμενου, ντύνεται κομψά, του αρέσει
το φαίνεσθαι και ψοφάει για επίδειξη.
Ο νεοέλληνας Καραγκιόζης, λάτρης και θύμα της μόδας
και του ντιζάιν, έχει αποκτήσει μια ακόμα «ευρωπαϊκή»
εξάρτηση, αυτή του παθιασμένου φιλότεχνου, του δυνάμει
συλλέκτη. Τακτικός επισκέπτης του παρελθόντος, ταξιδεύει
με τη μηχανή του χρόνου στο χθες για να συνομιλήσει
ιδιαιτέρως -ως επιτυχημένος γιάπης- με τους αγαπημένους
του καλλιτέχνες: τον περιθωριακό Caravaggio, τον
λάγνο Balthus, τον εξωτικό Gauguin, τον μεσογειακό
Picasso -πρωτεργάτη με τον Braque του κινήματος
του κυβισμού-, τον εκρηκτικό Pollock, για να αναφέρουμε
μόνο μερικούς. Διεισδύει με θράσος στα έργα τους
και γίνεται αναπόσπαστο μέρος τους. Μεταμορφώνεται
συνέχεια, αλλάζοντας ρόλους και θυμίζοντας στον
θεατή το υποκριτικό ταλέντο του. Προσαρμόζεται στα
ετερογενή περιβάλλοντα σαν πραγματικός χαμαιλέοντας,
εμπλέκεται με τους πρωταγωνιστές των έργων, χάνεται
μέσα στους κατοικημένους τόπους των αναγεννησιακών,
των φωβ, των ναμπί, των κυβιστών ή των εξπρεσιονιστών
και καλεί τον θεατή να τον ανακαλύψει. Aισθάνεται
εξ' ίσου άνετος όπου κι' αν κυκλοφορεί. Κοσμοπολίτης
και πολυταξιδεμένος, εντυπωσιάζει με το εύρος των
καλλιτεχνικών του γνωριμιών και γνώσεων.
Ξαφνικά ανασύρονται από τη λήθη τα βιώματα της ένδειας.
Τότε ο Καραγκιόζης βρίσκεται καλεσμένος των ανθρακορύχων
Πατατοφάγων του Van Gogh, στο φτωχικό και σκοτεινό
περιβάλλον κάποιας καλύβας που διεγείρει συνειρμούς,
συνδέοντας διαφορετικούς τόπους και εποχές. Συνέρχεται
όμως αμέσως από το σοκ της τραυματικής μνήμης της
Οθωμανικής κυριαρχίας και από το κόμπλεξ της κατωτερότητας
που κάποτε ένοιωθε. Είναι «Νικηφόρος», η Εθνική
Ελλάδος πήρε πριν λίγα χρόνια το παγκόσμιο πρωτάθλημα.
Ας μην ξεχνάμε! Ανήκει επιπλέον στη Δύση τον πολιτισμό
της οποίας γέννησε η αρχαία Ελλάδα. Μπορεί, όπως
ισχυρίζονται οι περισσότεροι μελετητές, να εισήλθε
στη χώρα μας από την Κωνσταντινούπολη στα τέλη του
19ου αιώνα ως φιγούρα του υπόκοσμου, όμως ο Καραγκιόζης
της Πετρή είναι πεπεισμένος πως εντοπίζονται και
αλλού οι ρίζες του: στους βωμολόχους πρωταγωνιστές
του Αριστοφάνη και στον βυζαντινό θεατρικό τύπο
του Πτωχοπρόδρομου.
Φανατικός πατριώτης, νοιώθει ιδιαίτερη περηφάνια
για την αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Θαυμάζει τη
γραμμικότητα των αρχαίων αγγείων, τα έντονα περιγράμματα
που σκιαγραφούν τις φόρμες και τα οποία του θυμίζουν
τη δική του μορφολογία. Χειροκροτεί τον Τσαρούχη,
τον Εγγονόπουλο και τον Γκίκα που πρώτοι διαπίστωσαν
και έγραψαν για αυτή την ομοιότητα, συνδέοντάς τον
με το ελληνικό πολιτιστικό παρελθόν. Συμφωνεί απόλυτα
μαζί τους και σε ένα ακόμα καίριο σημείο: ότι τα
πολυεδρικά, απλοϊκά ζωγραφισμένα σκηνικά του συσχετίζονται
με την περίοπτη απεικόνιση του χώρου των Βυζαντινών
η οποία με τη σειρά της προαναγγέλει την σφαιρική
ανάγνωση της τεμαχισμένης εικόνας των κυβιστών.
Ο ίδιος έχει να κάνει μια επιπρόσθετη σοφή παρατήρηση.
Συγκεκριμένα θεωρεί ότι το ελληνικό φως που ύμνησε
στα δοκίμια του πρώτος και καλύτερος ο Πατρινός
λόγιος Περικλής Γιαννόπουλος είναι αυτό που διασπά
και τεμαχίζει τη φόρμα, δημιουργώντας μια φαινομενικά
κυβιστική δομή του εξωτερικού κόσμου.
Ως γνήσιος Έλλην, ο Καραγκιόζης νοιώθει πρώτος!
¶ξιος συνεχιστής του Ηρόδοτου, του Θαλή, του Πυθαγόρα,
του Σωκράτη, του Ηράκλειτου και τόσων άλλων. Η φιλοσοφία
του τελευταίου τον έχει βαθύτατα επηρεάσει γι' αυτό
και αέναα μεταλλάσσεται ενώ παράλληλα συνυφαίνει
στην ψυχοσύνθεσή του τα αντίθετα άκρα: τα χαρακτηριστικά
του κωμικού και τραγικού ήρωα. Αστείος, αλλά ταυτόχρονα
εξυπνάκιας και παντογνώστης, χάνει επανειλημμένα
τα όρια του και γίνεται ένας γελοίος, μπαγαπόντης
και αξιολύπητος που περιφέρεται άσκοπα όπου φυσά
ο άνεμος.
Ο Καραγκιόζης της Πετρή «Ψηφίζει με άποψη» το ΠΑΣΟΚ
αλλά και τη Νέα Δημοκρατία ενώ έχει το Κ.Κ.Ε. μέσα
στην καρδιά του. Καμαρώνει και κορδώνεται που κατάφερε
να ενσαρκώσει τη λαϊκή ελληνική συνείδηση. Εμφανίζεται
πάνω σε ταψιά από λαμαρίνα, σε ξύλινα τρίπτυχα αγιογραφίας
ή σε σκαμνιά, μεταλλάσσοντας τα λειτουργικά αντικείμενα
σε έργα τέχνης, για να υπενθυμίσει στο κοινό την
βιωματική του σχέση με την εθνική λαϊκή παράδοση.
Οι εικαστικές συνθέσεις συχνά εμπλουτίζονται με
λέξεις ή φράσεις, νύξεις για την αποκωδικοποίηση
της αφήγησης. Πολλές φορές είναι οι ίδιοι οι τίτλοι
των έργων, εσκεμμένα γραμμένοι βιαστικά, κακόγραφα
και τσαπατσούλικα για να θυμίζουν τις χειροποίητες
ταμπέλες παλιών ελληνικών καταστημάτων ή τις ναϊφ
διαφημίσεις των παραστάσεων των καραγκιοζοπαικτών.
Η μορφολογία των έργων αναπτύσσεται σε συνάρτηση
με την εννοιολογία τους. Το οπτικό παραλήρημα που
κυριαρχεί αντικατοπτρίζει το αλαλούμ της ιδιοσυγκρασίας
και της καθημερινής ζωής του Καραγκιόζη. Η γκροτέσκικη
αισθητική της υπερβολής παραπέμπει στην φορτωμένη
σκηνή του μπερντέ και μεταφέρεται στα έργα με ποικίλους
τρόπους. Οι πίνακες με παστέλ και μελάνια εσκεμμένα
εμπλέκουν διαφορετικά ύφη γραφής, ετερογενείς αναφορές
και διαφορετικούς χρόνους. Τα άτεχνα αγγελάκια των
ιταλοβενετσιάνικων εικόνων και οι περίτεχνοι άγγελοι
του Ραφαήλ γίνονται συμπρωταγωνιστές του λαϊκού
ήρωα. Συμπρωταγωνιστές του άλλοτε πάλι είναι το
άγριο θηρίο και η ¶ννα Βίσυ ή ο Σάκης Ρουβάς, μασκαρεμένος
σε διονυσιακό Caravaggio. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία
ότι ο πάλαι ποτέ πάμφτωχος καμπούρης έχει μετατραπεί
σε μοντέρνο και τροφαντό παγκοσμιοποιημένο πολίτη
με υψηλό κοινωνικό προφίλ. Επισκέπτεται την Μύκονο,
τον τόπο καταγωγής της Πετρή όπου η καλλιτέχνης
διαμένει μεγάλα χρονικά διαστήματα. Περιχαρής περιφέρεται
στο λιμάνι με τα ακριβά ιστιοπλοϊκά κραδαίνοντας
τα γυαλάκια του ηλίου του, τελευταία λέξη της μόδας.
¶λλοτε πάλι ντύνεται σούπερ-κομψός γαμπρός για να
συναντήσει την Καραγκιόζαινα-νύφη με ένα πλούσιο
μπουκέτο από λουλούδια στο χέρι. Ακόμα και σε καμαρίνια
επιδείξεων μόδας τον συναντάμε, ακάματος ανιχνευτής
των τελευταίων ενδυματολογικών τάσεων.
Μια μεγάλη ενότητα έργων δίνει έμφαση στο υπαρξιακό
του χάος μέσα από τη χρήση κραυγαλέων αντιθέσεων.
Περίτεχνα χαρτιά περιτυλίγματος και χαρτοκοπτικής
με διαφορετικές ποιότητες και ματιέρες, μεταλλικά
χαρτιά που αντανακλούν το είδωλο του θεατή, πούλιες
που λαμπυρίζουν, πολύχρωμες φωτογραφίες από περιοδικά
ευρείας κυκλοφορίας, χαλκομανίες, τσαλακωμένες λαδόκολλες
και χάρτινες δαντέλες για δίσκους σερβιρίσματος,
όλα μαζί ανάκατα συνθέτουν την εσκεμμένα φλύαρη
οπτική εικόνα. Αυτές οι συνθέσεις συχνά εγκλωβίζονται
σε χρυσά ξυλόγλυπτα κάδρα μιας άλλης εποχής. Οι
βαριές κορνίζες μετατρέπονται σε μέρος του έργου,
συμβάλλουν στο ακατάσχετο φόρτωμα του εικαστικού
συνόλου και προκαλούν μια επιπρόσθετη παλινδρόμηση
μπρος και πίσω στο χρόνο. Το ανήσυχο αποτέλεσμα
εκφράζει το καραγκιοζίστικο πνεύμα.
Για τον νεόπλουτο Καραγκιόζη με το αμφίβολο γούστο
η μπαρόκ αισθητική αποτελεί ένδειξη μεγάλου πλούτου.
Ακολουθεί το δικό του γνωμικό «ότι λάμπει είναι
χρυσός», αποποιούμενος σαν άτακτο παιδί τη λαϊκή
σοφία που υποτίθεται ότι ενσαρκώνει. Συμφεροντολόγος,
είναι αποφασισμένος να χορτάσει ότι στερήθηκε στην
Τουρκοκρατία και την κατοχή, κι' ας ξεστρατίσει
λίγο από την ιδεολογική κληρονομιά που βαραίνει
τους τεμπέλικους ώμους του. Δεν χάθηκε και ο κόσμος
βρε αδελφέ, Έλληνες είμαστε!
Η Πετρή κατακερματίζει τα διαφορετικά χαρτιά, ντεκουπάροντας
συγκεκριμένες φόρμες τις οποίες στη συνέχεια συναρμολογεί
για να πλάσει τις φιγούρες και να συνθέσει την διήγηση
της εικόνας. Η τεχνική του ντεκουπάζ παραπέμπει
στην μέθοδο κατασκευής που ακολουθούσαν και ακολουθούν
οι καραγκιοζοπαίκτες για να κατασκευάσουν, από ευτελή
συνήθως υλικά, τους άψυχους ηθοποιούς του θεάτρου
σκιών. Η ευρηματικότητα, ο αυθορμητισμός, το ψάξιμο
της ύλης, το αγκάλιασμα καινούριων υλικών και η
ιδέα της ανακύκλωσης σηματοδοτούν τη μεθοδολογία
των καραγκιοζοπαικτών και λειτουργούν σαν προκλητικά
ερεθίσματα για την Πετρή. Αντίθετη με τους κανόνες
που υπαγορεύει το διεθνές σύστημα της τέχνης -το
οποίο θέλει τους καλλιτέχνες να είναι υπόδουλοι
στην εκάστοτε trendy αισθητική προκειμένου να ενταχθούν
στη διεθνή αγορά-, η Πετρή αφήνει τον εαυτό της
ελεύθερο να επικοινωνήσει βιωματικά και δημιουργικά.
Αρέσκεται να πειραματίζεται κατά το δοκούν με ύλες
και τεχνικές, βαδίζει ανεξάρτητα από τις τρέχουσες
εικαστικές τάσεις και ταυτίζεται με τον ήρωά της
που αρνείται και αυτός πεισματικά να ακολουθήσει
τα «πρέπει» της κοινωνίας για να προκόψει.
Συνομιλώντας με τον Καραγκιόζη, τιμά με τον δικό
της τρόπο την ελληνική πολιτιστική παράδοση αλλά
και τις απόψεις των καλλιτεχνών της γενιάς του '30.
Σε μια σειρά σχεδίων, με έντονες αναφορές στην αρχαιότητα
και το Βυζάντιο, υμνεί την «ελληνική γραμμή» που
αποτελεί τον τίτλο ενός σημαντικού αισθητικού δοκιμίου
του Περικλή Γιαννόπουλου. Όμως η Πετρή ξεφεύγει
από τα όποια ιδεολογήματα της «ελληνικότητας». Περιπλανάται
στα οικουμενικά μονοπάτια της τέχνης, αναπαράγει
εσκεμμένα στο σύνολο της εργασίας της διαφορετικά
στυλ -αποκαλύπτοντας γνώση της ιστορίας της τέχνης-
και στρέφεται στο χθες για να σχολιάσει το σήμερα.
Σατιρίζει με αυστηρή διάθεση, καυστικότητα και έντονο
χιούμορ την σύγχρονη Ελλάδα και τον νεοέλληνα σκηνοθετώντας
ένα διάλογο με το εντόπιο και το παγκόσμιο καλλιτεχνικό
γίγνεσθαι και εμπλέκοντας ανάλαφρα διαφορετικές
πραγματικότητες σε ένα ενιαίο αποτέλεσμα, χωρίς
σοβαροφάνειες.
Μπία Παπαδοπούλου
Ιστορικός τέχνης
<<
πίσω
|
|
